Ben bu işi artık öğrendim yea… Düşecek biliyorum. Ahanda düştü işteeee. Ovv… yükseleceğini tahmin etmiştim. Ben artık oldum, öğrendim bu işi. Kesin yükselecek kredili mala gireyim bari. Nasıl olsa tüm işlemlerde başarılıyım demek ki bundan da başarılı olacağım… Ben aldım kesin yükselecek… Gümmmmmm….
İnsanlar bazen değişimi ellerinde olamayan bir olayın sonuçlarını kontrol edebileceklerini ya da gereğinden fazla etkileyebileceklerini düşünürler. Yani şans ile yeteneği birbiriyle karıştırırlar. Bunun adı “Kontrol İllüzyonudur” ve yatırımcılar için çok tehlikelidir.
Şimdi bu konu hakkında biraz bilgi verip yatırımcılık ile ilişkisinden bahsedeceğim…
Kontrol İllüzyonu Nedir?
İnsanlar, yaşadıkları olayları ve sonuçlarını çok fazla kontrol edebileceklerini düşünüler.
Mesela Sayısal Loto’dan para kazandınız. Numaraları da kendiniz seçtiniz. Bunun sizin sayenizde olduğunu düşünürsünüz. Aslında şanslar her durumda eşittir.
Karpuz seçiyorsunuz vura vura. Eve geldiniz karpuz çok iyi çıktı. “Ne karpuz seçermişim be!” dediniz. Ama aslında belki bütün karpuzlar iyiydi. Siz karpuzlara vurmaya devam ettiniz.
Ahmet Dayı’yı tavlada perişan ettiniz. İki ters bir düz. O akşam uyumadınız sevinçten 🙂 Ahmet Dayı da kim dediniz. Tüm arkadaşlarınızı arayıp zaferinizi anlatttınız. Sonra Ahmet Dayı sizi ertesi gün perişan etti. Zarların gücünü unuttunuz, olasılıkları bir kenara bıraktınız. Şansla yeteneği karıştırdınız. Yeteneğinize fazla güvenip ertesi gün tavlayı koltuk altınıza aldınız.
Borsa’da hisse senedi seçtiniz. Ertesi gün %20 gitti. 1 yılda %100 kazandınız vs. Kendinize güveniniz geldi. Daha çok risk almaya başladınız. Ama boğa piyasasında olduğunuzu ve sonuçları sizin hisse seçiminizin değil de piyasanın genel durumundan kaynaklandığını unuttunuz. Daha fazla risk aldınız ve yeteneklerinize aşırı güvendiniz. Piyasa dönünce şans ve yetenek arasındaki fark da daha görünür oldu.
Çoğu asansörde kapıların hızlı kapama tuşunun çalışmamasına rağmen orada bulunması, trafikte düğmeye bastıktan sonra yeşil ışık yandığının sanılması. Bunlar çoğunlukla kontrol illüzyonuna verilebilecek örneklerdir.
Kontrol İllüzyonu ve Kumar
Özellikle zar oyunlarında etkisini gösteriyor bu olay. Yapılan bir araştırmada yüksek zar lazım olan kumarbazların zarları daha şiddetli fırlattığı, düşük zar lazım olduğunda da daha yavaş attığı gözlenmiş. Tavla oyunlarında kendinizi bir düşünün, siz de yapıyor musunuz? 🙂 Ayrıca zarı başkasının atmasıyla kendilerinin atması arasında da fark olacağına inanılıyormuş.
Lauren Templeton’un sunumunda bahsettiği gibi bir olayla da her zaman karşılaşırız. Amerika’da piyango ilk çekilirken insanlar hiç bilet satın almamışlar. Sonra biri çıkıp insanlara numaraları kendileri seçebileceklerini söylemiş ve talep patlamış.
Üç olayda da aslında şanslar eşit olmasına rağmen kumarbaz şansı etkileyebileceğini düşünür. Kimi zaman buna dayanarak aşırı risk alır.
Kontrol İllüzyonu ve Hisse Senedi Piyasası
Şimdi asıl işimiz olan yatırımcılığa dönelim ve konuyu bu bağlamda biraz açalım.
İnsanlar doğuştan kendi özelliklerini abartırlar ve kendilerine aşırı güven duyarlar. İnsanların %90’ı ortalamadan daha zeki olduğunu düşünür mesela. Ya da hangimiz ben kötü bir yatırımcıyım der ki. Özellikle de boğa piyasaları özgüvenin tavan yaptığı zamanlardır.
Bütün bu kendine aşırı güven ve kontrol ilüzyonu yatırımcıların hata yapmasına sebep olabilir. Bunlardan bazıları;
Şanslı bir Trade ile Yeteneğin Karıştırılması
Bazen şanslı bir işlem yaparsınız ve bunu yetenek zannedersiniz. Sonra bu illüzyon yeteneğinize güvenip daha fazla risk alırsınız. Bunun şans olduğunu öğrendiğinizde de iş işten geçmiş olur.
Piyasa nasıl olsa benim kontrolümde, ben çok iyiyim, ben kazandım, bu işi öğrendim demek ve kendini bilgiye kapatmak bize yanlış karar aldırabilir.
İngiltere’de O’Creevy ve Nicholson tarafından 2010 yılında 107 trader üzerinde bir araştırma yapılmış. Bu araştırmada piyasayı kendilerinin kontrol ettiğini düşünen traderlar en kötü performansı göstermiş.
Boğa Piyasaları İçinde Kazanımlar
Bazen yeteneklerimizden değil de piyasanın yükselmesinden para kazanırız. Hani ne alırsan kazanırsın durumu varya. İşte bunu kendi yeteneğimiz zannetmek bizi ayı piyasasında zarara sokabilir. Piyasa kendine aşırı güvenenleri pek sevmez.
Olayların Kontrolümüzde Olduğu Algısı Risk Azaltımını Engeller:
Her şey kontrolümüz altında olduğunda bazı uyarı sinyallerini görmezden geliriz. Kimseyi dinlemeyiz çünkü olacaklar zaten bildiğimizi varsayarız. Bu da gelecek olan tehlikelere önlem almamızı ve risk azaltmamızı engeller.
Toparlarsam
Kimi olayların sonuçlarını bilgi ve tecrübemizle etkileyebilir, kimilerini de etkileyemeyiz. Şansla yeteneğin birbirine karıştığı yerde “Kontrol İlüzyonu” ortaya çıkar ve hata yapmamıza neden olur.
Bunu engellemek için kotrol edebileceğimiz ve kontrol edemeyeceğimiz olayları birbirinden iyi ayırmalıyız. Zaman zaman durup iyice düşünmeli ve şans ile yeteneği birbirine karıştırmamaya çalışmalıyız.
Son olarak edX.org’da davranışsal finans alanında bir kurs var. Merak edenler ona da bakabilir.
Peki siz kontrol illüzyonuna düştüğünüzü hissettiniz mi? Ya da ondan kurtulmak için ne yaptınız?
Teşekkür ederim, Saygılar.